Als eerste ziekenhuis in Europa stelt Amsterdam UMC data over intensive-carepatiënten beschikbaar voor wetenschappelijk onderzoek en om de zorg te verbeteren. Individuele patiënten zijn hierbij redelijkerwijs niet identificeerbaar. Hierdoor moeten toekomstige IC-patiënten sneller de juiste behandeling krijgen. Dat is hard nodig, want tot 30 procent van de patiënten op de intensive care overlijdt.

In totaal zijn er bijna 1 miljard datapunten beschikbaar, vooral vanuit de bewakingsapparatuur. Juist door deze big data kunnen artsen en wetenschappers vanuit de hele wereld algoritmes ontwikkelen met kunstmatige-intelligentie-technieken als machine learning.

Het initiatief voor deze ontwikkeling komt van de Europese Vereniging voor Intensive Care Geneeskunde (ESICM) met de oprichting van hun sectie Data Science. Het project wordt gesteund door de Nederlandse Vereniging voor Intensive Care (NVIC). Ze moedigen andere ziekenhuizen aan dit voorbeeld te volgen.

"Gegevens delen om behandelingen beter te maken is erg belangrijk voor toekomstige patiënten”, aldus dr. Paul Elbers, intensivist in Amsterdam UMC en projectleider. “En als je dat zeer zorgvuldig doet, is daar veel draagvlak voor", vult zijn collega dr. Patrick Thoral aan. In eigen land steunen intensivisten uit Radboudumc, Erasmus MC Rotterdam, OLVG Amsterdam, UMC Utrecht en Maastricht UMC+ het initiatief. Ook zij willen data op deze verantwoorde manier beschikbaar stellen. En ook de patiëntenorganisatie IC Connect en de stichting Family Centered Intensive Care laten weten achter deze manier van data delen te staan.

“Eerder waren dergelijke gegevens alleen van Amerikaanse intensive cares beschikbaar. Maar de organisatie van intensive care geneeskunde en het type patiënten kunnen flink verschillen tussen de Verenigde Staten en Europa. Dat zou kunnen leiden tot verkeerde algoritmes. Daarom is dit Europese initiatief en wereldwijde samenwerking zo belangrijk", aldus Thoral.

Privacy gewaarborgd
Voor Amsterdam UMC, de ESICM en de NVIC is het waarborgen van de privacy van patiënten van het allergrootste belang. Het spreekt voor zich dat alle wet- en regelgeving hierover strikt wordt nageleefd.
In Amsterdam UMC kunnen patiënten altijd bezwaar maken tegen gebruik van hun gegevens voor wetenschappelijk onderzoek. De gegevens van de patiënten die bezwaar hebben gemaakt zijn dan ook niet opgenomen in de data die beschikbaar worden gesteld. Bovendien krijgen alleen artsen en wetenschappers die aan strikte eisen voldoen en een overeenkomst tekenen toegang tot de data.
De gegevens mogen alleen worden gebruikt voor wetenschappelijk onderzoek en zijn grondig gedeïdentificeerd. Zo grondig dat de betrokkenen redelijkerwijs niet meer identificeerbaar zijn in de context van de Europese Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). Dat is gecontroleerd door onafhankelijke experts, onder aanvoering van prof. dr. Eric Sijbrands, hoogleraar Interne Geneeskunde aan Erasmus MC Rotterdam en privacy deskundige bij de Nederlandse Federatie van Universiteiten (NFU).

Ethische toets
Amsterdam UMC heeft dit initiatief ook ethische laten toetsen door externe experts. Dit gebeurde onder leiding van klinisch ethicus dr. Erwin Kompanje, verbonden aan het Erasmus MC Rotterdam en gespecialiseerd in ethische vraagstukken rondom intensive care geneeskunde. Eventuele risico’s zijn volgens Kompanje geminimaliseerd en het initiatief biedt veel hoop voor toekomstige patiënten. Het delen van gegevens op deze manier is volgens de experts verantwoord en mag worden aangemoedigd.

Meer informatie
De data staan in de AmsterdamUMCdb database. Die bevat bijna 1 miljard klinische observaties en medicatiegegevens over meer dan twintigduizend patiënten en is beschikbaar via EASY. Dat is een afgeschermde portal van het online archiveringssysteem DANS, een instituut voor digitale onderzoeksgegevens van KNAW en NWO. Meer informatie is te vinden op amsterdammedicaldatascience.nl.

Mag Amsterdam UMC medische gegevens gebruiken voor onderzoek?

Naar aanleiding van de berichtgeving kregen we terechte vragen over of de privacy goed gewaarborgd is en waarom er vooraf geen toestemming is gevraagd aan de patiënten. Amsterdam UMC heeft als universitair medisch centrum naast de zorg voor patiënten nog twee andere belangrijke pijlers, namelijk onderzoek en onderwijs.

Bij het wetenschappelijk onderzoek van Amsterdam UMC wordt vaak gebruik gemaakt van gegevens van mensen/patiënten, omdat het doel van het onderzoek is om de zorg voor patiënten te verbeteren. Of om ervoor te zorgen dat mensen gezond blijven.

Zo zijn er de zogeheten cohortstudies, waarbij mensen worden ‘gevolgd’ door onderzoekers, ze worden bijvoorbeeld gevraagd om elk jaar een vragenlijst in de vullen. In deze gevallen wordt nadrukkelijk om toestemming gevraagd. De data die worden verzameld bevatten persoonlijke kenmerken. Het zijn vaak langlopende studies waarbij mensen gevolgd worden in hun ontwikkeling. Het is bij dit soort onderzoek niet alleen nodig en redelijkerwijs mogelijk om mensen om toestemming te vragen, het onderzoek moet ook worden voorgelegd aan een medisch ethische toetsingscommissie. Deze commissie moet het onderzoek goedkeuren en kijkt ook naar de manier waarop data wordt verwerkt en of privacy van deelnemers wordt gewaarborgd.

Daarnaast wordt onderzoek gedaan met medische gegevens waarbij het redelijkerwijs onmogelijk is om de patiënten om toestemming te vragen. Bijvoorbeeld omdat het om oudere gegevens gaat, of van een hele grote groep mensen, of van patiënten die zijn overleden. Redenen waardoor het redelijkerwijs onmogelijk wordt om mensen om toestemming te vragen. Toch mogen deze gegevens worden gebruikt voor onderzoek, mits er aan een aantal eisen wordt voldaan.

De wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO) ligt aan de basis van alle zorgverlening. Deze wet regelt de relatie tussen patiënt en zorgverlener, en gaat onder meer over recht op informatie door de hulpverlener, toestemming voor een medische behandeling, inzage in medisch dossier en recht op privacy. Als het gaat om het beschikbaar stellen van medische gegevens voor onderzoek, zijn er eisen opgesteld in artikel 458 van de WGBO.

Artikel 458 WGBO ( art 7:458 BW)
1. In afwijking van het bepaalde in artikel 457 lid 1 kunnen zonder toestemming van de patiënt ten behoeve van statistiek of wetenschappelijk onderzoek op het gebied van de volksgezondheid aan een ander desgevraagd inlichtingen over de patiënt of inzage in de bescheiden, bedoeld in artikel 454, worden verstrekt indien: a. het vragen van toestemming in redelijkheid niet mogelijk is en met betrekking tot de uitvoering van het onderzoek is voorzien in zodanige waarborgen, dat de persoonlijke levenssfeer van de patiënt niet onevenredig wordt geschaad, of b. het vragen van toestemming, gelet op de aard en het doel van het onderzoek, in redelijkheid niet kan worden verlangd en de hulpverlener zorg heeft gedragen dat de gegevens in zodanige vorm worden verstrekt dat herleiding tot individuele natuurlijke personen redelijkerwijs wordt voorkomen.
2. Verstrekking overeenkomstig lid 1 is slechts mogelijk indien: a. het onderzoek een algemeen belang dient, b. het onderzoek niet zonder de desbetreffende gegevens kan worden uitgevoerd, en c. voor zover de betrokken patiënt tegen een verstrekking niet uitdrukkelijk bezwaar heeft gemaakt.
3. Bij een verstrekking overeenkomstig lid 1 wordt daarvan aantekening gehouden in het dossier.

Het ging bij het beschikbaar stellen van medische gegevens over IC-patiënten van Amsterdam UMC, locatie VUmc om gegevens van meer dan 20.000 patiënten (meer dan 23.000 opnames) uit de periode 2003-2016 . Diverse in- en externe privacy-deskundigen hebben geoordeeld dat het redelijkerwijs niet mogelijk is om deze patiënten om toestemming te vragen. De data is zodanig gedeïdentificeerd dat het redelijkerwijs onmogelijk is de data te herleiden tot echte personen. Zo zijn alle persoonsgegevens eruit gehaald, waaronder naam, patiëntnummer en geboortedatum.

Er is in de voorbereiding heel zorgvuldig gekeken naar alle wetten en regels omtrent dit onderwerp. Mensen kunnen wel achteraf altijd bezwaar maken tegen gebruik van hun data. Die data kan in principe niet worden teruggevonden in de beschikbaar gestelde data. Bij een verzoek tot verwijdering van specifieke data wordt dat genoteerd in de bronbestanden. Bij een update worden die gegevens dan uit de beschikbare data gehaald.

Met het beschikbaar stellen van deze medische gegevens hoopt Amsterdam UMC dat onderzoekers komen tot betere behandelmethoden van patiënten op de IC.

Met vragen kunt u terecht bij het Servicecentrum patiënt & zorgverlener van Amsterdam UMC, locatie VUmc: https://www.vumc.nl/zorg/servicecentrum-patient-zorgverlener.htm

Tekst: Nicole de Haan
Foto: Shutterstock