De wetenschap dat ook vrouwen X-gebonden ALD kunnen krijgen, is volgens Wouter van Ballegoij (32) nog allerminst gemeengoed. Ook niet onder neurologen. “Vaak worden de klachten aan andere oorzaken toegeschreven, een enkele keer met vérstrekkende gevolgen”, zegt neuroloog-in-opleiding Van Ballegoij. “Van onnodige medicatie tot onnodige operaties. Daarbij komt: een diagnose in een gespecialiseerd centrum, zoals Amsterdam UMC, is niet alleen voor de patiënt zelf belangrijk. Familieleden zullen vaak willen weten wie er nog meer drager van het gen is. Al was het maar omdat de ernstigste vorm van X-gebonden ALD, een variant die je overigens wél uitsluitend bij mannen ziet, alleen in een vroeg stadium te behandelen is.”
Geoliede talkshow
Mannen, vrouwen en de verschillen tussen die twee in relatie tot geneeskunde, dat is kort gezegd het thema van het komende Wetenschapsfestival. Op locatie AMC van Amsterdam UMC vertellen jonge onderzoekers op 12 september in een geoliede, voor iedereen toegankelijke talkshow waar ze mee bezig zijn. Van Ballegoij, verbonden aan de kinderafdeling van het ziekenhuis, zal X-gebonden ALD opvoeren als typisch voorbeeld van een aandoening waarvan de ‘vrouwelijke variant’ jarenlang onderbelicht bleef. Misschien ook wel omdat de aandoening zo zeldzaam is.
“X-gebonden ALD komt naar schatting maar bij één op de twintigduizend Nederlanders voor”, legt hij uit. “Dat X-gebonden slaat op het feit dat de ziekte veroorzaakt wordt door een erfelijke beschadiging van het X-chromosoom. Vrouwen hebben twee van die geslachtsbepalende X-chromosomen, mannen hebben één X- en één Y-chromosoom. Daardoor zijn vrouwen in principe beter af als er bij hen een X-chromosoom beschadigd is: normaal gesproken houden ze dan nog een gezond exemplaar over.” Vandaar ook dat de meeste X-gebonden aandoeningen alleen mannen treffen. Die missen een gezond duplicaat en ontkomen daardoor zelden aan de ziekteverschijnselen. Pas in de jaren tachtig werd ontdekt dat X- gebonden aandoening ALD een uitzondering op de regel is.
Vroegtijdige ontdekking
Lastig voor de diagnostiek is dat X-gebonden ALD vele gezichten kan hebben. Bij mannen kan de aandoening schade aan de bijnieren veroorzaken, maar ook aan het ruggenmerg en de hersenen. Van Ballegoij: “Die schade aan de bijnieren leidt tot een tekort aan cortisol, het hormoon dat bij stress je bloeddruk op peil houdt. Als dat hormoon niet kunstmatig wordt aangevuld, is een simpele griep soms al levensbedreigend.” Schade aan de hersenen is nog riskanter. “Bij jongetjes kan de mutatie leiden tot ontsteking van de ‘witte stof’, de isolatielaag rondom de zenuwen. Daardoor ontstaan uitvalsverschijnselen, zoals problemen met zien en taal. Op den duur kunnen ook de armen en benen verzwakken.”
Zonder behandeling ziet het er voor die jongetjes slecht uit. Maar er is een lichtpuntje: bij vroegtijdige ontdekking is de ‘hersenvariant’ van ALD te behandelen met stamceltransplantatie. “Vroegtijdig wil dan zeggen: nog vóór de eerste symptomen zich openbaren”, verklaart Van Ballegoij. “Bij jongetjes met ALD maken we daarom vanaf heel jonge leeftijd halfjaarlijks een hersenscan. Bij verdachte veranderingen kunnen we dan direct actie ondernemen.” Nog een tweede lichtpuntje: binnen afzienbare tijd wordt het vermoedelijk eenvoudiger om prille dragers van het gen te identificeren. Naar alle waarschijnlijkheid wordt X-gebonden ALD vanaf 2021 opgenomen in de hielprik-screening.
Steeds spastischer
Dat vrouwen de aandoening ook kunnen oplopen mag dan al ruim drie decennia bekend zijn, de omvang van het probleem bleek pas in 2014. AMC-onderzoek leverde toen een nogal schokkende conclusie op. “Zo’n 80 procent van de vrouwen met de mutatie blijkt op den duur ruggenmergproblemen te ontwikkelen, die zich openbaren in toenemende problemen met plassen en lopen. Door aantasting van de lange zenuwbanen gaan ze op latere leeftijd steeds spastischer lopen.” Een afdoende behandeling voor die ruggenmergvariant is nog niet gevonden, maar Amsterdam UMC is er samen met centra in zeven andere landen driftig naar op zoek.
Van Ballegoij is een van de onderzoekers die de ziekte met dat doel grondig in kaart brengen. Hij richt zich in het bijzonder op betrouwbare manieren om bij individuele patiënten de ernst te bepalen, en vast te stellen hoe de aandoening zich in de tijd ontwikkelt. “Mijn hoop is uitkomstmaten te vinden waarmee we straks ook de effecten van medicatie kunnen bepalen”, vertelt hij. “Want de verwachting is natuurlijk wel dat het zover gaat komen.” Tot die tijd blijven de patiënten aangewezen op de ondersteuning van gespecialiseerde fysiotherapeuten, artsen en urologen in centra zoals Amsterdam UMC. Waar inmiddels gelukkig wel steeds meer vrouwen met X-gebonden ALD naartoe verwezen worden.
Wegmisbruikers
Meer horen over vrouwen, mannen en varianten in diagnoses, onderzoek en behandeling? Kom zelf naar het Wetenschapsfestival op donderdagmiddag 12 september. Organisator is de AMC Foundation; André van der Toorn, bekend van het tv-programma 'Wegmisbruikers', vervult de rol van presentator en gespreksleider. De middag wordt afgesloten met een festivalmarkt waarop jonge onderzoekers demonstraties geven van de projecten waaraan ze werken. Hier vind je meer informatie over het festival.
Wanneer: donderdag 12 september
Waar: Amsterdam UMC, locatie AMC, Meibergdreef 9, collegezaal 4
Tijd: 15:30 - 17 uur uur Live-talkshow, 17.00- 19.00 uur Feestmarkt
Aanmelden: via www.wetenschapsfestival.eventbrite.nl