Mensen met auto-immuunziekten – waarbij de afweer niet goed werkt – hebben het coronavaccin hard nodig. Maar beschermt het hen wel genoeg? En wat als hun ziekte juist opflakkert door het vaccin? Amsterdam UMC start een onderzoek bij 5.000 patiënten.

Het afweersysteem is onze verdediging tegen ziekteverwekkers als bacteriën, virussen of parasieten. Bij een auto-immuunziekte keert diezelfde afweer zich tegen gezonde delen van het lichaam, waardoor weefsels en organen schade kunnen oplopen. Voorbeelden van dit soort ziekten zijn reuma (reumatoïde artritis), multiple sclerose (MS), de ziekte van Crohn, de huidziekte psoriasis en de spierziekte myasthenia gravis. Mensen met deze aandoeningen slikken vaak medicijnen die de afweer onderdrukken, om schade aan weefsels zo veel mogelijk te beperken.

Of een prik tegen corona even effectief is in combinatie met die geneesmiddelen, is onbekend. Daarnaast maken patiënten zich zorgen over het effect van het vaccin op hun ziekte. “We varen op informatie over vaccinatie bij gezonde mensen”, zegt hoogleraar Kinderimmunologie Taco Kuijpers. “Dat geldt trouwens ook voor de prikken die we in onze kindertijd krijgen. Maar nu hebben we de unieke gelegenheid om onderzoek te doen binnen groepen mensen met verschillende auto-immuunziekten.” Met welke medicijnen onderdruk je de afweer voldoende om de ziekte eronder te houden, terwijl vaccinatie toch genoeg antistoffen opwekt? En hoe lang blijven de geheugencellen van de afweer aanwezig die het coronavirus kunnen herkennen?

Op afstand

Aan de studie die dat gaat uitzoeken, gaat een grote logistieke operatie vooraf, vertelt Kuijpers. “Op onze afdeling staan pallets vol vingerpriksetjes die binnenkort verstuurd worden naar de deelnemers aan onze studie. Bij de meesten gebeurt alles namelijk op afstand. Ze hoeven niet naar het ziekenhuis te komen.”

Voor Kuijpers en collega-onderzoekers Filip Eftimov en Luuk Wieske (afdeling Neurologie) begint een spannende periode. Binnen nu en een paar weken, verwachten ze, worden de eerste mensen met een auto-immuunziekte uitgenodigd voor vaccinatie tegen het coronavirus. Daarvan willen ze er 5.000 volgen om te zien hoe zij op de prik reageren.

Op basis van medicatie verdeeld

Deelnemers aan de studie nemen verspreid over een jaar enkele keren een beetje bloed af door middel van een prikje in de vinger en sturen dat op naar bloedbank Sanquin. Die kijkt naar de hoeveelheid antistoffen in hun bloed. Elke 2 maanden vullen de deelnemers een online vragenlijst in over hun gezondheid. De timing daarvan wordt zorgvuldig afgestemd op het moment van vaccinatie.

Een kleinere groep deelnemers wordt gevraagd om wat vaker bloed te verzamelen, zodat de onderzoekers bepaalde afweercellen kunnen volgen. De afgelopen maanden is er bij Sanquin hard gewerkt om hiervoor state-of-the-art bepalingen op te zetten.

Onder de 5.000 deelnemers zullen ook mensen zitten die zich níet laten vaccineren. Zij zijn nodig om eventuele opvlammingen van de auto-immuunziekte juist te interpreteren en na te gaan of die te maken hebben met de vaccinatie. Daarnaast verdelen de onderzoekers de patiënten op basis van hun medicatie in groepen, en in een groep die geen afweerremmende middelen gebruikt. Op die manier kunnen ze na de vaccinatie zien hoe de afweer reageert onder verschillende omstandigheden: wordt deze beïnvloed door de afweeronderdrukkende medicatie of door de ziekte zelf?

Blauwdruk

“Uiteindelijk levert dit onderzoek een soort blauwdruk op waardoor we voortaan kunnen voorspellen hoe succesvol een vaccin zal zijn in combinatie met bepaalde medicatie”, zegt Eftimov. “We hopen concrete adviezen te kunnen geven in de trant van ‘ga gerust door met medicatie, het is veilig en effectief’ of ‘stop 2 tot 4 weken met de medicijnen voor een maximaal effect van de vaccinatie’ of ‘ga na zoveel weken een derde prik halen’. Kuijpers: “We gaan hier ontzettend veel van leren. De resultaten zullen we snel openbaar maken, drie tot vier maanden na het begin van deze studie.”

Overheidsfinancier ZonMw heeft 2,5 miljoen euro uitgetrokken voor het onderzoek. Eftimov, Kuijpers en mede-onderzoeksleider Marieke van Ham (Sanquin) doen de studie samen met collega’s van het consortium T2B (Target to B). Dat is in 2018 opgericht om de rol van B-cellen (onderdeel van de afweer) te onderzoeken bij auto-immuunziekten. Het huidige onderzoek maakt deel uit van een onderzoeksprogramma waarbij het effect van covid-19-vaccinatie onderzocht wordt bij verschillende groepen kwetsbare patiënten. Dat zijn bijvoorbeeld mensen met kanker, patiënten die een nier- of longtransplantatie ondergingen en mensen met een aangeboren stoornis in de werking van het afweersysteem.

Tekst: Irene van Elzakker
Foto: Shutterstock