Wat doet het met als je wereldwijd in de belangstelling staat omdat je miljoenen levens redt? Uğur Şahin (56) reageert ingetogen. "Als wetenschapper wil je iets doen wat nuttig is voor de samenleving. Dat we dit nu met ons coronavaccin op deze wereldwijde schaal doen, is natuurlijk geweldig. We voelen ons gezegend en nederig." Zijn vrouw en collega-onderzoeker Özlem Türeci (54) knikt instemmend.
Het interview vindt plaats in januari, op de dag dat het echtpaar van de Universiteit van Amsterdam – digitaal – een eredoctoraat krijgt. Şahin en Türeci – respectievelijk algemeen directeur en directeur medische zaken van hun biotechnologiebedrijf BioNTech – ontvangen de onderscheiding voor hun baanbrekende onderzoek naar mRNA-vaccins en het realiseren van het BioNTech/Pfizer-vaccin voor covid-19.
Project Lightspeed
Bij de bekendmaking over het coronavaccin, in november 2020, was het echtpaar wereldnieuws. In verschillende interviews vertelde Şahin hoe hij in januari 2020 in het medische tijdschrift The Lancet las over een nieuw virus in China. Şahin wist: dit wordt een pandemie. Verloven werden ingetrokken en naar verluidt konden medewerkers die op het punt stonden om op skivakantie te gaan hun koffers weer uitpakken.
Het ontwikkelen van een coronavaccin – Şahin en Türeci zijn allebei oncologen – lag niet voor de hand. Toen zij hun bedrijf BioNTech in 2008 oprichtten, ontwikkelden ze medicatie tegen kanker. Of beter gezegd: geïndividualiseerde immunotherapie en vaccins op basis van mRNA. Bij kanker moet dit ertoe leiden dat het eigen afweersysteem zelf een tumor en andere kankercellen opruimt in plaats van dat er bestralingen of chemokuren nodig zijn. Maar het koppel wist: een mRNA-vaccin voor een infectieziekte maken kan ook. En zo geschiedde met Project Lightspeed, de inspanning die leidde tot 's werelds eerst werkzame coronavaccin.
Omikron
Het ontwikkelen van het coronavaccin betekende een boost voor het bedrijf. Şahin vertelt dat BioNTech vóór de coronacrisis ongeveer 1300 mensen in dienst had. Anno 2022 zijn er alleen al 1200 medewerkers die zich bezighouden met het doorontwikkelen, produceren en op de markt brengen van coronavaccins. Ze werken momenteel aan een vaccin tegen de omikron-variant. "Als alles meezit, kan dit vaccin in maart op de markt komen", zegt Şahin. "Mits het door de regelgevende instanties wordt goedgekeurd.”
Daarnaast zijn er ongeveer 1800 mensen die zich bezighouden met andere ziektes. Van deze groep werkt meer dan de helft aan de oorspronkelijke missie van BioNTech: het ontwikkelen van mRNA-vaccins en immunotherapie voor kanker. "Dat is veel complexer dan het maken van een coronavaccin", vertelt Türeci.
Vaccins eerlijk verdelen
Verder wordt er gewerkt aan mRNA-vaccins voor tuberculose en malaria en is er een programma opgestart om geneesmiddelen voor hiv/aids te ontwikkelen. Şahin: "Al deze projecten zijn zeer belangrijk voor Afrika, India en andere regio's waar mensen dringend nieuwe medicijnen nodig hebben."
Maar voor diezelfde regio's zou BioNTech te weinig doen om coronavaccins eerlijk te verdelen. Dat is de kritiek van verschillende organisaties en ook de strekking van een open brief die Artsen Zonder Grenzen publiceerde in aanloop naar de uitreiking van de eredoctoraten. Şahin: "We zetten – dat zeg ik uit het diepst van ons hart – ons juist in om te zorgen voor een eerlijke verdeling van vaccins. Vorig jaar hebben we samen met dertig partners meer dan 1,1 miljard doses verscheept naar lage- en middeninkomenslanden. Aan het eind van dit jaar leveren we aan deze landen nog eens 2 miljard doses."
Patentrechten vrijgeven
Moet BioNTech/Pfizer de patentrechten vrijgeven, zoals verschillende organisaties opperen? Şahin: "Daar ben ik niet op tegen, maar ik weet dat het onvoldoende helpt. De bereidheid om vaccins eerlijk te verdelen is er. Het echte probleem is de organisatie. Hoe voer je het uit? Dat is complex. Een mRNA-vaccin is niet zomaar een protocol of recept dat je overdraagt. Het zijn 40.000 stappen, honderden analyses. Je moet kennis overdragen, mensen opleiden. Dat doe je niet van de ene op de andere dag."
Met hun biotechbedrijf wil het koppel mensen leren om zelf mRNA-vaccins te maken. "Daarom zijn we samenwerkingen gestart in Rwanda en Senegal en gaan we nog dit jaar fabrieken op het Afrikaanse continent bouwen. We willen dat landen en regio's zelf hoogwaardige mRNA-vaccins produceren en onafhankelijk worden." Türeci vult aan: "Als mensen honger hebben, helpt het niet als je ze een tekening van een vis geeft. Je moet ze leren om vissen te vangen en de juiste uitrusting mee te nemen. Zelfs de meest elementaire uitrusting is er nu niet."
Dagbehandeling afgestemd op tumor
Wat is de grootste wens van de wetenschappers? Şahin begint meteen over de oorspronkelijke missie van het echtpaar: vaccins en immunotherapie ontwikkelen voor mensen met kanker. "De beste behandeling voor kankerpatiënten is een behandeling met gepersonaliseerde medicatie. Waar wij naar streven, is een dagbehandeling die volledig is afgestemd op de individuele kenmerken van de tumor. Je analyseert dan de tumor van een patiënt en biedt in realtime de individuele behandeling aan."
Volgens Şahin zijn er in klinische onderzoeken al successen geboekt. "Nu proberen we in een aantal klinische studies met grotere patiëntengroepen te bewijzen dat onze aanpak werkt." Türeci: "Dit soort trajecten kost meer tijd omdat je patiënten met kanker veel langer moet behandelen – niet met een of twee injecties zoals bij covid-19."
Het echtpaar is hoopvol. Şahin noemt borst- en dikkedarmkanker als voorbeelden. "Na de operatie geneest ongeveer 60 tot 70 procent. Maar ongeveer 20 tot 30 procent van de mensen krijgt binnen twee of drie jaar een terugval. Als dat gebeurt, is het ontzettend moeilijk om hen te behandelen. Met de gepersonaliseerde vaccins die wij ontwikkelen, willen we het aantal genezen patiënten na een operatie verhogen tot 90 en misschien wel 95 procent. Dat zou binnen drie of vier jaar kunnen gebeuren. Ook in deze coronatijd is en blijft dat ons doel."
Tekst: Wouter Scheepstra
Foto: Uğur Şahin (links) en Özlem Türeci, fotograaf: Dina Litovsky/Redux/ANP
Deze tekst verscheen in een langere versie in Janus, het populair-wetenschappelijke kwartaalblad van Amsterdam UMC.
