Internist-hematoloog Erfan Nur introduceerde de behandelmethode in Amsterdam UMC. “Ik werkte net een paar jaar als hematoloog en was een aantal jaren eerder gepromoveerd op sikkelcelziekte. Toen ik hoorde dat in Amerika een volwassen sikkelcelpatiënt was genezen met een nieuw protocol voor stamceltransplantatie, was ik direct geïnteresseerd. Zouden wij dat ook kunnen?”
Sikkelcelziekte
Bij sikkelcelziekte hebben de rode bloedcellen vanwege een erfelijk foutje de vorm van een halve maan. Rode bloedcellen worden aangemaakt in het beenmerg door de stamcellen, die als bloedfabriekjes alle soorten bloedcellen kunnen maken. Bij sikkelcelziekte zit er in die stamcellen een bouwfout waardoor ze geen ronde maar sikkelvormige rode bloedcellen produceren.
Sikkelcellen worden sneller afgebroken dan gezonde rode bloedcellen. Bovendien glijden ze door hun afwijkende vorm moeilijk door bloedvaten. Soms blijven ze erin steken, gaan klonteren en blokkeren de doorgang. Weefsels en organen krijgen dan onvoldoende zuurstof en raken beschadigd. Mensen met sikkelcelziekte hebben altijd bloedarmoede, zijn gevoelig voor infecties en kunnen heftige pijnaanvallen hebben.
Gemiddeld worden mensen 54 jaar oud. Nur: “Volwassen patiënten met sikkelcelziekte hebben hun hele leven last van allerlei problemen. Als ik ze zie dan functioneren de nieren vaak minder goed, de milt is verschrompeld en ook de lever, het hart, botten en longen zijn aangetast. Sommige patiënten geven we om de maand een bloedtransfusie. Er zijn ook patiënten die beroertes krijgen. Soms zijn dat ‘stille beroertes’, kleine herseninfarcten die je niet opmerkt maar waarbij steeds een beetje hersenweefsel afsterft.”
Stamceltherapie
Een mogelijke oplossing voor sikkelcelziekte is stamceltherapie, waarbij de stamcellen met de bouwfout vervangen worden door gezonde stamcellen van een donor, vaak een broer of zus met hetzelfde weefseltype. Tot een aantal jaren geleden was stamceltransplantatie alleen een optie voor kinderen met sikkelcelziekte. Zij krijgen dan eerst een behandeling met chemotherapie om de eigen afwijkende stamcellen af te breken. Dat is een zware behandeling die helaas noodzakelijk is omdat het lichaam de gezonde donorcellen anders niet zal accepteren.
“Volwassenen met sikkelcelziekte kunnen zo’n chemo niet aan”, legt Nur uit. “Hun organen zijn te erg beschadigd. We hadden voor volwassenen dus een mildere methode nodig. En die werd in Amerika gevonden. Nur: “Met dit transplantatieprotocol krijgen patiënten antistoffen en een lage dosis bestraling in plaats van chemotherapie. Dit heet de conditioneringsfase: het lichaam wordt klaargemaakt om de donorcellen te kunnen ontvangen.”
Behandeling verbeteren
Nur was enthousiast over de nieuwe procedure maar zag ook nog mogelijkheden voor verbetering. Zo slaagt de transplantatie met de in Amerika ontwikkelde conditionering in 85 procent van de gevallen. Dus bij 15 procent is er toch afstoting. Daarnaast moeten de behandelde patiënten vaak hun leven lang zware medicijnen slikken om hun afweersysteem te onderdrukken en zo afstoting te voorkomen. Nur: “Die middelen hebben vervelende bijwerkingen. Het maakt je heel gevoelig voor infecties en daar moeten patiënten hun leven op aanpassen. Dat is enorm beperkend bij bijvoorbeeld sociale contacten. Verder veroorzaakt de medicatie gewrichtspijn, een hoog cholesterol, puistjes en wondjes in de mond.”
Om aan al die nadelen wat te doen voegde Nur een extra stap toe aan het Amerikaanse protocol: de pre-conditionering. De patiënt krijgt dan middelen die het beenmerg en de afweercellen tot rust brengen. “Bij sikkelcelziekte zit het beenmerg vol met activiteit”, licht Nur toe. “Het weefsel daar is voortdurend keihard aan het werk om nieuwe cellen te maken. Het is er letterlijk ‘vol’ en biedt weinig plek voor nieuwe stamcellen. Daarnaast zijn de afweercellen van sikkelcelpatiënten zo actief en geprikkeld dat ze de nieuwe stamcellen graag afstoten. Het is daarom zinvol, denken wij, om zowel het beenmerg als de afweercellen eerst tot rust te brengen.”
In de afgelopen twee jaar zijn in Amsterdam UMC tien patiënten behandeld met dit aangepaste protocol. De resultaten zijn veelbelovend. Nur: “Tot nu toe heeft niemand afstotingsverschijnselen. Zelfs het afbouwen en uiteindelijk stopzetten van die medicatie met nare bijwerkingen lukt tot dusver bij iedereen.”
Onderzoeken
De behandelde patiënten worden nu goed gevolgd en doen mee aan allerlei onderzoeken. Zo willen de artsen bijvoorbeeld weten in hoeverre aangetaste orgaanfuncties na de transplantatie kunnen herstellen. Ze kijken bijvoorbeeld naar de hersendoorbloeding en naar het herstel van cognitieve functies. Maar ook psychologische aspecten krijgen aandacht. Nur: “Bijna iedereen die ik behandeld heb, krijgt een soort ‘identiteitscrisis’. De mensen zijn hun hele leven ziek geweest en lijken in het begin onwennig in hun gezonde lijf. Alsof ze een nieuwe identiteit hebben gekregen. Ook daar doen we onderzoek naar.”
Het is eigenlijk nog te vroeg om gefundeerde uitspraken te kunnen doen over het effect van deze stamceltransplantaties, benadrukt Nur. “Over twee jaar kunnen we veel meer zeggen. Dan hebben we genoeg patiënten behandeld. Maar we zijn nu al heel positief.”
Tekst: Edith van Rijs
