Hoogleraar Mieke van Haelst, klinisch geneticus in Amsterdam UMC en voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Humane Genetica (NVHG) vertelt dat de genetica na de oprichting van de NVHG in 1949 een snelle ontwikkeling doormaakte. “Zo werd in de jaren 50 van de vorige eeuw de techniek om chromosomen zichtbaar te maken sterk verbeterd en ontdekten Watson en Crick hoe de structuur van ons DNA eruitzag. In de jaren 70 lukte het om de bouwstenen van het DNA af te lezen. Sinds de afronding van het Human Genome Project, net na de eeuwwisseling, weten we dat de mens zo’n 20.000 genen heeft.”
Antwoord op vragen van patiënten
Amsterdam UMC is een belangrijke speler geworden in dit jonge en snel ontwikkelende vakgebied. De huidige afdeling Humane genetica heeft ruim 350 medewerkers. Erik Sistermans, hoogleraar Humane genetica en sinds 1 juni afdelingshoofd: “Onze afdeling bestaat niet alleen uit klinische genetica voor de directe patiëntenzorg. We hebben ook een Laboratorium voor Genoomanalyse. Daar worden diagnostische testen uitgevoerd, waarmee patiënten antwoord krijgen op hun vragen over erfelijke ziekten of andere aandoeningen. Daarnaast houden verschillende onderzoeksgroepen zich bezig met erfelijke vormen van oogziekten, bindweefselziekten, kanker en neurogenetische ziekten. De onderzoeksgroep Community Genetics & Public Health Genomics richt zich op de rol van de genetica in de samenleving. Zij kijkt bijvoorbeeld naar wat betrokkenen vinden van genetische screening in de zwangerschap en van pasgeborenen.”
Artsen bijscholen
Het aantal patiënten dat te maken heeft met de afdeling Humane genetica is de afgelopen decennia vertienvoudigd. Jaarlijks komen er nu ruim 10.000 nieuwe patiënten op de geneticaspreekuren in Amsterdam UMC en de regionale ziekenhuizen. Het Laboratorium voor Genoomanalyse levert maar liefst 40.000 testuitslagen per jaar en dat aantal groeit jaarlijks met 10 procent, weet Sistermans. “Dit komt mede doordat we nu alle genen tegelijkertijd kunnen analyseren. We weten ook steeds meer over de relatie tussen ziekten en genen. We zijn nu in staat om bij veel meer mensen een diagnose te stellen. Het gaat bij deze testen niet alleen om patiënten, maar bijvoorbeeld ook om gezonde mensen die mogelijk erfelijk zijn belast met een ziekte. Preventie is één van de belangrijke doelen van onze afdeling.”
Van Haelst, hoofd van de Klinische genetica, vult aan dat de humane genetica een centrale positie in de hele medische zorg heeft gekregen. “Groot knelpunt is dat artsen wel weten dat genetische testen met snelle resultaten mogelijk zijn maar dat velen van hen de uitslagen niet begrijpen of de consequenties ervan niet volledig overzien. We zijn druk bezig hen die kennis bij te brengen zodat ze de testuitslagen goed kunnen interpreteren en aan patiënten kunnen uitleggen. En we laten hen weten wat de mogelijkheden en onmogelijkheden zijn van de therapieën die op dit moment worden ontwikkeld.”
Van prenataal tot 100+
De samenwerking tussen de verschillende onderdelen van de afdeling leidt tot nieuwe inzichten en ontwikkelingen op het gebied van de humane genetica. Een voorbeeld daarvan is de prenatale test (NIPT), sinds april vorig jaar in Nederland de standaardtest voor prenatale screening op aangeboren chromosoomafwijkingen, zoals het downsyndroom. Erik Sistermans was nauw betrokken bij de ontwikkeling en implementatie hiervan.
Bij NIPT wordt het hele genoom van vrijgekomen DNA van de placenta in het bloed van de moeder onderzocht. Deze vorm van screening is veel betrouwbaarder dan de daarvóór gebruikte combinatietest, die leidde tot meer onnodige vruchtwaterpuncties achteraf. Samen met de TU Delft heeft de afdeling Humane genetica software ontwikkeld om de chromosoomafwijkingen op te sporen. Sistermans wil de mogelijkheden van NIPT uitbreiden. “We willen er een algemene prenatale test van maken, zodat je kunt voorspellen hoe de zwangerschap zal verlopen en welke bedreigingen er zijn. Denk bijvoorbeeld aan zwangerschapsvergiftiging.”
Dezelfde afdeling Humane genetica is succesvol in het opsporen van genen die een bijdrage leveren aan het ontstaan van dementie. Daarvoor maakt zij onder andere gebruik van gegevens van gezonde mensen van 100 jaar en ouder. Door hen te vergelijken met patiënten die dementie hebben, kan verder onderzoek worden gedaan naar de genetische oorzaken van deze ziekte.
CRISPR-kliniek
“Goede genetische diagnostiek is essentieel om patiënten en hun familieleden - die vaak een lange zoektocht achter de rug hebben naar wat er aan de hand is - uit hun onzekerheid te helpen”, zegt Van Haelst. Als belangrijkste volgende stap noemt ze de ontwikkeling van nieuwe behandelingen voor genetische aandoeningen. Om dat mogelijk te maken, hebben de afdelingen Humane genetica en Kindergeneeskunde het Emma Center for Personalized Medicine (Emma PM) opgericht.
Daar is veel aandacht voor de technologie CRISPR-Cas. Hierbij wordt een ziekmakende gen-variant hersteld door met een moleculair schaartje op die plek het DNA te verwijderen en vervolgens te vervangen door gezond DNA. Nadat Amsterdam UMC deze therapie bij mensen met erfelijke zwellingsziekte succesvol had toegepast, kreeg de klinische genetica veel vragen van patiënten of dit voor andere aandoeningen ook mogelijk was. In de speciaal opgerichte CRISPR-kliniek kunnen patiënten nu vragen stellen over deze nieuwe vorm van therapie. De afdeling krijgt zo inzicht in wat er leeft bij patiënten en kan hen informeren over de stand van zaken om valse verwachtingen te voorkomen. Ook de patiëntenraad van Emma CPM denkt mee over de ontwikkeling van nieuwe therapieën.
Dit is een ingekorte versie van een artikel uit het onlangs verschenen wetenschapsmagazine van Amsterdam UMC, Janus 2 – 2024. Lees eerdere edities van wetenschapsmagazine Janus.
Tekst: John Ekkelboom
Foto's: Marieke de Lorijn
