Een goed vaccin tegen hiv komt in drieën

Het maken van een vaccin tegen hiv – het virus dat aids veroorzaakt – wordt wel eens vergeleken met de landing op de maan: voor de eerste astronaut er kon rondlopen, waren er eerst een aantal technische ontwikkelingen nodig. Dat heeft alles te maken met het virus zelf, vertelt Sanders. “Het weet steeds op ongelooflijk slimme wijze de barrières te omzeilen die wetenschappers opwerpen.”
Maar als je ziet hoe snel er vaccins tegen covid zijn ontwikkeld, zou je denken: waarom kan dat niet bij hiv? Sanders: “Iets tegen covid bedenken is kinderspel in vergelijking met het ontwikkelen van een vaccin dat hiv-besmetting moet voorkomen. Van het coronavirus zijn inmiddels een paar varianten bekend waaronder de nieuwe omikron-variant, de eerste die relatief veel mutaties heeft. Maar hiv kent een variatie die vele malen groter is.”
Het bestaan van heel veel hiv-varianten is een van de uitdagingen in het vaccinonderzoek. Bij corona lukte het al vrij snel om een viruseiwit te vinden dat je in een vaccin kunt stoppen. Het eiwit zorgt ervoor dat het afweersysteem van de gevaccineerde antistoffen aanmaakt tegen de huidige SARS-CoV2-varianten (hoewel dat voor de omikron-variant nog helemaal niet duidelijk is). Maar er circuleren zo veel verschillende soorten hiv, dat het vinden van een eiwit dat een afweerreactie uitlokt tegen álle varianten, een hels karwei is.

Eiwit stabiel houden

Niet alleen de zoektocht naar zo’n eiwit is een uitdaging, maar ook het gebruik ervan in een vaccin. Een grote hindernis die het ontwikkelen van een inenting tegen hiv jaren in de weg stond, was de ‘instabiliteit’ van viruseiwitten. Zodra je een eiwit in een vaccin stopte, viel het uit elkaar. Sanders bedacht een truc om het stabiel te houden. “Hierdoor kunnen we momenteel in Amsterdam UMC een hiv-vaccin met een mogelijk geschikt eiwit testen bij gezonde vrijwilligers. Dat doen we samen met Godelieve de Bree van de afdeling Interne geneeskunde. We hebben net de laatste van 20 deelnemers ingeënt.” Sanders’ truc om dit hiv-eiwit te stabiliseren, bleek universeel toepasbaar. Wereldwijd wordt nu van zijn methode geprofiteerd, want deze is ook gebruikt voor de huidige coronavaccins van Pfizer, Moderna en Janssen.

Talentscout voor B-cellen

Maar ook met deze vondst zijn we er nog niet, weet Sanders nu. “Met één prik gaan we het niet redden tegen hiv. Er zijn meerdere vaccins nodig, die elk op een andere manier werken. Dat begint met het activeren van de juiste afweercellen, de B-cellen. Er zijn veel verschillende B-cellen, maar slechts een deel daarvan kan de goede antistoffen maken tegen hiv. Het eerste vaccin dat je geeft, moet deze B-cellen vinden. Zie dat vaccin maar als een talentscout die de veelbelovende spelers uit een jeugdvoetbalteam pikt. De geselecteerde talenten – de B-cellen – moeten vervolgens veel leren van een jeugdtrainer, dat is vaccin nummer twee. Vervolgens gaat de hoofdtrainer met ze aan de slag, dat is je laatste stap: het eiwitvaccin dat de B-cellen leert om diverse hiv-stammen te herkennen.”
Twee van deze stappen worden nu door de groep van Sanders onderzocht. Naast het ‘hoofdtrainer’vaccin met het stabiel gemaakte eiwit wordt ook een ‘talentscout’-vaccin getest. Dit vaccin wordt aan een andere groep gezonde vrijwilligers gegeven in Amsterdam, New York en Washington.

Tweede stap

Over de uitkomsten van beide studies kan Sanders nog niets zeggen, daarvoor heeft hij onvoldoende gegevens. Maar hij wil wel benadrukken: “Als je leest of hoort dat een hiv-vaccinstudie succesvol is, besef dan dat het slechts één stap is in een complex verhaal. Je hebt die andere stappen echt nodig. En die tweede stap, de jeugdtrainer, hebben we nog niet helemaal goed uitgedokterd. Die stap kunnen we pas zetten als de resultaten van het eerste ‘talentscout’-vaccin bekend zijn.”

Tekst: Irene van Elzakker
Foto: Shutterstock