De wetenschappelijke leiding van het project ligt bij hoogleraar Rogier Sanders van het laboratorium Experimentele Virologie, afdeling Medische Microbiologie. “Er zijn in het verleden al veel vaccins ontwikkeld, maar meestal konden deze geen antistoffen opwekken. We hebben er vertrouwen in dat dit nieuwe vaccin kan bijdragen aan een beschermende antistofreactie.” Hij zegt er meteen bij dat het nog lang gaat duren voordat alle wetenschappelijk hindernissen zijn overwonnen. “Ik hoop dit tijdens mijn leven nog mee te maken”, klinkt het voorzichtig.
Bijzonder instabiel
Om het verhaal over de speurtocht naar een effectief vaccin simpel te houden, benoemt Sanders de twee grote problemen waarmee onderzoekers te maken hebben. Het eerste probleem is het eiwit dat nodig is om de antistoffen op te wekken. Het gaat om het eiwit dat aan de buitenkant, de envelop, van elk hiv-deeltje zit: het envelop-eiwit. Het immuunsysteem moet met dit eiwit aan de slag gaan om een afweerreactie op te bouwen.
“Het grote probleem is, of liever was, dat het envelop-eiwit bijzonder instabiel is”, zegt Sanders. “Meteen na de productie valt het uiteen. Het roept in het lichaam wel antistoffen op, maar dus niet de goede. Ze werken niet tegen hiv waarop immers het complete eiwit aanwezig is. In de afgelopen jaren zijn we erin geslaagd een stabiele versie van het eiwit te maken. En dat eiwit gaan we het komende halfjaar bij ongeveer twintig gezonde vrijwilligers beproeven. De eerste heeft deze week zijn vaccinatie gekregen.”
Eén vaccinatie niet afdoende
Deze studie vindt plaats in samenwerking met de afdeling Interne Geneeskunde onder leiding van Godelieve de Bree. Van de vrijwilligers wordt het nodige gevraagd. “Het proef-vaccin wordt weinig riskant geacht voor de proefpersonen, de oudere varianten van het envelop-eiwit zijn bij duizenden mensen getest”, zegt arts-onderzoeker Emma Reiss, die de studie uitvoert. “Ook druk ik de vrijwilligers tijdens de screening op het hart dat ze zich niet beschermd moeten voelen door dit vaccin. Daarvoor is het nog veel te vroeg.” De vrijwilligers moeten vaak naar locatie AMC komen voor onderzoeken, bloedafnames en her-injecties. Ze worden tot één jaar na de laatste vaccinatie gevolgd om te kijken of die afweerreactie er is en krachtig genoeg is en blijft.
Sanders vult aan: “Het is nu al zeker dat één vaccinatie niet afdoende is. De mensen zullen meerdere keren moeten komen voor een nieuwe prik om goed beschermd te zijn tegen hiv. Maar dat moet binnen de perken blijven. Als je een goed werkend vaccin in Afrika wilt introduceren dan kun je mensen niet vragen zes tot acht keer terug te komen.” In de Amsterdamse studie krijgen de deelnemers drie prikken. De vraag is of het vaccin een voldoende breedwerkende antistofrespons oproept. Veel vaker prikken moet het niet worden, meent Sanders.
Een-tweetje
Het tweede probleem op weg naar een goedwerkend hiv-vaccin is de B-cel. Die cellen zijn in ons lichaam verantwoordelijk voor de antistofreactie op welke indringer dan ook. Het blijkt dat alleen een bepaald type B-cellen antistoffen kan aanmaken die hiv de baas kunnen. Iedereen heeft die cellen, maar het vaccin moet die weten te scouten, zoals een voetbalscout de meest talentvolle speler uit een groep jonge voetballers pikt. In het verleden waren hiv-vaccins hiertoe niet in staat. Deze stap wordt later dit jaar getest, eveneens in Amsterdam UMC en in de VS. Sanders: “Uiteindelijk verwachten we dat de combinatie van deze twee vaccins in een een-tweetje de beschermende antistoffen zal opwekken.”
Tekst: Marc van den Broek
Foto: Marieke de Lorijn
