Vandaag verscheen een wetenschappelijk artikel in Lancet Oncology over deze combinatie van geneesmiddelen ibrutinib en venetoclax tegen CLL, en eerder ook al in het tijdschrift NEJM Evidence.
CLL is een vorm van bloedkanker die ontstaat in de lymfeklieren. Het is de meest voorkomende vorm van leukemie in de westerse wereld, en het is niet te genezen. Behandelingen kunnen de ziekte wel jarenlang onder controle houden. Op den duur werken medicijnen echter niet meer, de kankercellen zijn dan resistent voor de behandeling. Daarom is het belangrijk dat er meerdere middelen zijn, zodat de patiënt kan switchen.
Veel effectiever
Voor CLL is het arsenaal aan medicijnen de laatste jaren toegenomen met de komst van remmers als ibrutinib en venetoclax, die in de vorm van tabletten worden gegeven. De combinatie van deze twee middelen is nu voor het eerst rechtstreeks vergeleken met standaard chemo- en antistoftherapie. Dat gebeurde bij 211 patiënten met CLL, oudere patiënten die nog niet eerder een behandeling kregen. De in NEJM Evidence gepubliceerde studie laat zien dat een combinatie van de twee remmers veel effectiever is dan de standaard aanpak.
IJzersterk duo
Jarenlang fundamenteel onderzoek binnen Amsterdam UMC vormde mede de opmaat voor deze studie met patiënten. Eric Eldering, moleculair bioloog, en hematoloog Arnon Kater bestuderen al meer dan 15 jaar het gedrag van CLL-kankercellen in de lymfeklieren en het bloed. Dat heeft waardevolle informatie opgeleverd over hoe de kankercellen resistent worden voor medicijnen.
Vijf jaar geleden vonden hoogleraren Eldering en Kater de eerste aanwijzingen – eerst in het laboratorium, later in muizen – dat venetoclax en ibrutinib een ijzersterk duo vormen. Labonderzoek in celkweken maakte duidelijk wat het ‘succeskoppel’ ibrutinib/venetoclax doet. Kater: “Ibrutinib verbant de kwaadaardige cellen in de lymfeklieren naar het bloed, waar ze op hun kwetsbaarst zijn. Venetoclax ruimt ze vervolgens op.”
Behandeling stoppen en herstarten
Een volgende vraag die de onderzoekers beantwoord wilden zien, is of je na een jaar veilig kunt stoppen met de combinatiebehandeling. Kater: “Ibrutinib wordt nu continu gegeven tot het niet meer werkt. Als je vroegtijdig stopt, komt de ziekte snel weer terug. Maar het liefst wil je dat patiënten zo kort mogelijk worden blootgesteld aan dit soort middelen. Dat heeft meerdere redenen. Ibrutinib geeft bijwerkingen zoals diarree en gewrichtspijnen. Ook maakt het middel je kwetsbaar voor corona en kan het schadelijk zijn voor het hart. Het is bovendien erg duur. En hoe korter je zo’n middel neemt, hoe kleiner de kans op resistentie. Door op bepaalde momenten te stoppen en de medicijnen alleen te nemen als dat nodig is, kun je ze veel langer gebruiken.”
Arnon Kater zette samen met zijn Deense collega Carsten Niemann een studie op die naging of patiënten na een jaar veilig kunnen stoppen met de combinatie van venetoclax en ibrutinib. Met behulp van een supergevoelige test die minimale hoeveelheden kankercellen opspoort, selecteerden ze patiënten die geen aantoonbare hoeveelheid CLL-cellen meer hadden. Zij mochten stoppen met het slikken van de medicijnen. Zodra de test kankercellen aantoonde, werd de behandeling weer opgestart.
Het bleek dat een aanzienlijk deel van de patiënten langere tijd kon stoppen. Als de ziekte terugkeerde, werkte de medicatie bovendien nog steeds. Hierover is nu ook een artikel in het tijdschrift Lancet Oncology verschenen.
CLL als chronische ziekte
Mooi nieuws voor patiënten? Eldering: “Ooit hebben we geroepen dat CLL in de toekomst geen dodelijke ziekte meer zal zijn, maar een chronische ziekte. Daar zijn we naar op weg. We kunnen patiënten al veel langer behandelen voordat er resistentie optreedt.” Kater vult aan: “Dat komt omdat we meer middelen tot onze beschikking hebben. Maar tot nu toe hebben we bij elk medicijn gezien dat het op den duur niet meer goed werkt. Dat geldt waarschijnlijk ook voor de combinatie die we nu onderzocht hebben. Je kunt veilig ermee stoppen en weer opnieuw beginnen, maar de vraag is hoe lang je daarmee door kunt gaan. Dat weten we nog niet.”
Nieuwe studies
Eldering en Kater onderzoeken daarom nu nieuwe manieren om deze ziekte te behandelen en hopelijk te genezen. Met name studies naar het metabolisme van enerzijds de kankercellen en anderzijds van de afweercellen lijkt veelbelovend. Hierover publiceerde de onderzoeksgroep afgelopen maand respectievelijk in de wetenschappelijke tijdschriften Blood en Blood advances.
Tekst: Irene van Elzakker
Fotografie: Adobestock en Marieke de Lorijn (portretten)
